Türkiye’nin en önemli tarih ve kültür kentlerinden biri olan Manisa’da bulunan paha biçilmez birçok eserin 1. Dünya Savaşı sırasında ABD’li arkeologlar tarafından çalınarak bu ülkeye götürüldüğü, dönemin İstanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürü Halil Edhem Bey’in büyük uğraşlar sonucu bir kısmını getirttiği ancak eserlerin bir bölümünün halen New York Metropolitan Müzesi'nde sergilendiği ortaya çıktı.
Lidya Medeniyetinin merkezi olan Sardes Antik Kenti, Manisa’nın en önemli tarihi değerlerinden biri. Antik kentin hemen güneyinde bulunan Artemis Tapınağının girişinde, bölgede 1900’lü yılların başlarında gerçekleştirilen arkeolojik kazıları anlatan bir pano bulunuyor. Buna göre, antik 1910 yılında kazı izni ile gelen Amerikalı arkeolog Howard Crosby Butler antik kantı gün yüzüne çıkaran kazı çalışmaları yapmış. Buradaki büyük sütun parçalarını ayağa kaldırabilmek için, Sart istasyonu ile tapınak arasında bir dekovil hattı döşenerek dev bir vinç kazı alanına getirilmiş. Ancak kazı çalışmaları 1914 yılında I. Dünya Savaşı çıktığında terk edilmiş.
1. DÜNYA SAVAŞI BAŞLAYINCA KAZILAR DURMUŞ
Salihli Turizm Derneği (SATURDER) Başkanı Mustafa Uçar, Howard Crosby Butler’in Sardes kazısı sırasında bulduğu eserlerin kaderinin de Kurtuluş Savaşı ile değiştiğini belirterek, “1910 yılında ABD'de Princeton Üniversitesi'ne bağlı bir enstitü olarak kurulan Sardes Kazıları Cemiyeti, Osmanlı Devleti'nden izin alarak Sardes kazılarına başladı. Butler başkanlığında sürdürülen bu kazılar sırasında bulunan tüm eserler Sardes'de inşa edilen kazı evinde muhafaza edildi. 1. Dünya Savaşı'nın başlaması ile kazılar durmuş, savaş sonuna kadar depoda korunan buluntular ise 1918 yılında İzmir'de Mekteb-i Sultani'nin deposuna yerleştirilmiş.
ARKELOJİ MÜZESİ MÜDÜRÜ ABD’LİLERİ DİZE GETİRDİ
İzmir’in Yunanlılar tarafından işgali ile tüm bu eserlerin teorik olarak Yunanlıların eline geçtiğine işaret eden Uçar, sözlerini şöyle sürdürdü: “İşgal sırasında Butler ve ekibi Sardes kazılarına yeniden başlamıştı. Eylül 1922'de ise kazı ekibi İzmir'de bulunan 200'den fazla eseri, 56 sandık halinde bir gemiye yükleyerek New York Metropolitan Müzesi'ne gönderir. Cesnola'nın sattığı Kıbrıs buluntuları ve ABD'nin Tarsus Konsolos Yardımcısı Abdo Debbas'ın gönderdiği Roma Lahdi'nden sonra Sardes'ten çıkan bu eserler Metropolitan Müzesi'ne Anadolu'dan giden üçüncü eser grubudur” diye konuştu. Sardes buluntularının İzmir'den ABD'ye gönderildiğini haber alan dönemin İstanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürü Halil Edhem Bey’in aynı yıl içinde Metropolitan Müzesi'nden bu eserleri geri istediğini anlatan Uçar, “Metropolitan Müzesi, Sardes'ten gelen eserleri geri vermeyi kabul etmez. Yazışmalar sürer. Büyük bir heyecan ile yürütülen bu iade kampanyası etkisini de çabuk gösterir. İlk başta iadeye olumsuz yaklaşan ABD yetkilileri, karşılıklı yazışmalar ve ardından Türk Hükümeti'nin verdiği nota karşısında yumuşar. İlk teklif yeni Türkiye Cumhuriyeti'nin bu buluntuların ABD'ye hediye etmesi, bunların da kurulan yeni dostluğun bir nişanesi olarak Metropolitan Müzesi'nde özel bir salonda sergilenmesidir. Bu teklif Halil Edhem Bey tarafından derhal reddedildiği gibi eserlerin sandıklar dahi açılmadan aynen iadesinde ısrar eder. Uzun yazışmalar ve görüşmeler sonunda, müzede kalması uygun görülen birkaç eser dışında diğer Sardes buluntuları 53 sandık halinde Haziran 1924'de Türkiye'ye iade edilir.”
BÜYÜK UĞRAŞLAR SONUCU BİR KISMI İADE EDİLDİ
Bu esnada Sardes'in son kazı döneminde bulunan 30'u altın, 150 Lidya sikkesinin İzmir Amerikan Konsolosluğu'nda kaldığını öğrenen Halil Edhem Bey’in bunların da derhal teslim edilmesini istediğini anlatan Uçar, “Kısa bir süre sonra bu sikkeler de Türkiye Cumhuriyeti'ne iade edilir. Bu olayda Halil Edhem Bey'in şahsında, ortada daha doğru dürüst bir devlet bile yokken, ülkesinin kültürel değerlerini korumak için uğraş veren dirayetli bir devlet adamı tavrının pırıl pırıl örneğini görürüz” şeklinde konuştu. HABER: SÜLEYMAN ARASAN
